Sayın Kemal Tolu arkadaşımızın sorduğu bir soruyu diğer arkadaşlarında ekleme yapmaları ve istifade etmeleri için foruma koymaya karar verdim.
Soru şöyle: Motorlardan birisi arıza yaptığında, yani tek motora kalındığında uygulanan prosedürler nelerdir ? Risk oranı nedir ? Gerçek ortamdaki bu prosedürler sanal ortamda uygulanabilirmi ?
Bazı sorular sorulması kolay olup cevabı zor ve uzundur. Bu soruda bunlardan bir tanesi. Toplam uçuş eğitiminin en az dörtte biri bu konuyla ilgilidir. Yine aynı şekilde uçuş planlamasının dörtte biri bu konuyla ilgilidir.
Bu sorunun cevabı hangi uçakla uçtuğunuza ve uçuşun hangi safhasında olduğunuza göre değişir. Cevap sadece belli bir irtifaya alçalmadan, şaşıracaksınız ama çalışan diğer motoruda kısmaya kadar değişir.
Basitten zora doğru giderek açıklamaya çalışalım.
Boeing 734 veya 763 benzeri uçaklarda yüksek irtifada seyrederken bir motorumuz durursa ilk yapacaklarımız önce uçağın kontrolünü kaybetmeden uçuşa devam etmektir:
1- Suni ufuktan uçağın yatışını ve dikey durumunu kontrol et ve düzelt.
2- Uçuş başını kaçırma ve çalışan motor tarafına dikey kuyruk trimi ver.
3- Çalışan motor tarafına uçağı trimle hafif yatır.
4- Tek motor maximum seyir irtifasını ve maximu motor çalıştırma irtifasını kontrol et.
5- ATC ye haber ver, ve alçalma iste.
6- Tek motor çalıştırma checklistini uygula
7- Çalışmaz ise Tek motor Emergency ve Tek Motor Shutdown checklistlerini uygula.
8- Tek motor süratlerini tespit et ve bu süratlerin altına düşme.
9- Seyrüsefer planını gözden geçir ve iniş meydanını sapta, ATC ye bildir.
Bu durum en kolayı ve önceden hazırlıklı olunduğu, hızın ve irtifanın yüksek olduğu için başa çıkılması ve vaziyetin kontrol altına alınması en kolay olanı.
Boeing 734 veya 763 benzeri uçaklarda kalkış rulesinde V1 süratine gelmeden bir motorun durması veya güç kaybetmesi halinde:
1- Pedallarla pist ortasını ve pist istikametini koru.
2- Gazları kes ve fren yap. Auto Brakes frenler RTO Rejected Take Off konumunda olması lazım, o zaman uçak gazları kesince kendiliğinden max fren yapmaya çalışıyor.
3- Motor frenlerini aç (Thrust Reversers) ama dikkatli ol çünki tek taraftan fren yaparken uçak pist dışına çıkabilir.
4- Kuleye bildir.
Boeing 734 veya 763 benzeri uçaklarda kalkış rulesinde V1 süratine geçtikten sonra bir motorun durması veya güç kaybetmesi halinde:
1- Vr Rotation süratine kadar hızlanmaya devam et, ama sakın uçağın burnunu kaldırma.
2- Vr süratinde normalden biraz daha yavaş şekilde burnu 15-17 dereceye kaldır.
3- Uçuş başını kaçırma. Çalışan motora doğru Rudder ve trim ver.
4- V2 sürati ile yer artı 400 feete kadar tırman sonra V2+10 süratine hızlan.
5- After Take off , Single Engine Emergency , Engine Shuttdown checklistlerini uygula.
6- ATC ye bildir.
Bu tür uçaklarda Balanced Field Lengş diye bir hesap yapılır, buda V1e hızlanıp tam durabilmek için gereken mesafedir. Eyer pist bu mesafeden çok daha uzunsa, ve sorun hemen V1in üzerinde oluşursa bazen durmak daha iyi sonuçlar verebilir. Durmakmı devam etmekmi daha iyi konusu havacılıkta süren bir tartışmadır ve bu konuda yüzlerce yazı vardır, birkaçını sana ben verebilirim. Örneğin yangın çıktı, V1 tam geçildi, durmak muhtemelen uçağa zarar verecek ama can kayıbı çok daha az olabilir. Havada yangın çok daha kötü sonuçlar doğurabilir.
Cessna 420 veya 340 gibi uçaklarda hemen yerden havalanma sonrası bir motorun durması veya güç kaybetmesi halinde başınıza gelebilecek en kötü durumlardan birinin gelmiş olduğunu söyleyebilirim. Bunun sebebi hafif ve piston motorlu çift motorlu uçakların imal ve performans yönetmelikleri tek motora kalındığında uçağın sadece dakikada maximum 300 feet tırmanma göstermesini taleb ediyor, ve tek motorle uçabileceği max yükseklik oldukça düşük oluyor. Jet ve hava yolu uçaklarında bu değer çok daha yüksek. Düşünün bu performans sadece en iyi şartlarda, en usat test pilotu, yepyeni motorlar, yepyeni uçak sürtünme minimum, tek motor emergency tam ve zamanında uygulanmış, aşırı ağırlık ve yükleme yok. Yine düşünün ne olacak deyip uçağa ekstra yük almışsınız !!! Bundan dolayı bu tür uçaklarda ağırlık ve denge hesabı son derece önemli ve genelde max kalkış ağırlığına kadar yüklemek yanlış. Ayrıca tam yolcu ve tam yakıt koyarsanız kesin max ağırlığı fazlasıyla geçiyorsunuz. Yani ya az insan ve yük ama uzağa, yada çok insan ve yük yakına gidilebiliyor. Bu durumda bir yerde durup ek yakıt almak gerekiyor, buda zaman kaybı, pilotlar yapmamaları gerekeni yapıyorlar. Evet motor durdu şimdi ne yapıyoruz:
1- Suni ufuktan uçağın yatışını ve dikey durumunu kontrol et ve düzelt.
2- Uçuş başını kaçırma ve çalışan motor tarafına dikey kuyruk trimi ver.
3- Eyer pist kaldıysa acilen in
4- Single Engine Tek Motor en iyi süratin altına kesinlikle düşme ve bu sürati uç. Ancak bu sürratte tırmanma şansın var.
5- Tekerlekleri ve flapları topla.
6- Akıldan emergency checklist : Dead Foot Dead Engine (Ölü Ayak Ölü Motor) hangi ayakla dikey dikmeye Ruddera basmıyorsak o ayak ölü o motor durmuş demek. Bu durumda hangi motorun durduğunu anında bulmamız lazım. Duran motorunda pervanesi döndüğü için anlamak çok zor.
7- Duran motoru tespit ettik şimdi emin olmamız lazım: Identify Verify. Tespit ettiğimiz motorun levyesini yavaş yavaş geri alıyoruz ve dğru motormu diye kontrol ediyoruz, değilse hemen gaz ileri.
8- Tespit ettiğimiz motorun levyesi geri ve pervanesini FEAŞER ediyoruz. Buda paervanenin açısını rüzgara karşı dikleştiriyor ve pervane dönmüyor rüzgar tutmuyor.
9- Duran motorun yakıtını kesiyoruz.
10- Eyer herhangi bir sebeple Vmc tek motor minimum kontrol süratine düşersek kuyrukla uçağı düz tutmak mümkün değil o zaman çalışan motoruda kısıyoruz ve uçağı düz tutup kontrollü alçalmasını sağlıyoruz.
Bu prosedür pervaneli türbin motorlu uçaklarda, Beechcraft King Air gibi biraz daha kolya o da şu açıdan:
1- Motorlar durduğunda Auto Feaşer var ve otomatik bu işlemi yapıyor.
2- İmalat performansları daha yüksek.
Son senaryo kadar kötüsüde aynı uçakla tek motor yaklaşma yaparken inemeyip Go Around Missed Approach prosedürünü uygulamaktır. Bu durumdada aynı şartlar ve riskler söz konusu. Kazaların çoğu bu iki durumda olmuştur.
Yani eyer bir arkadaşınız gelin benim bir küçük çift motorlu uçağım var size bir tur attırayım derse iki kere düşünün.!!!
Görüldüğü gibi sizde risk oranlarını tahmin edebilirsiniz. Sivil havacılıkta herşeyi kitabına göre yapmanız gerekir.
Evet cevaplar böyle. Bu denemeler simülatörde yapılabilir ve Fly ŞY eğitim programımızda bunları göstereceğiz.
Sevgiler,
Ali Camat